De wantoestanden van de Bijzondere Rechtspleging
Door Peter le Nobel
De wereld van Hannelore Meijaard werd letterlijk door vuur verzwolgen toen haar moeder haar uit huis moest halen, dat hoogstwaarschijnlijk door brandstichting in de as werd gelegd. Waarschijnlijk was haar Duitse afkomst het motief. Het moet ook de aanleiding zijn geweest om haar man, Jan Meijaard, valselijk te beschuldigen van het NSB-lidmaatschap. Na de oorlog werd hij anderhalf jaar in het interneringskamp Fort Ellewoutsdijk vastgehouden in afwachting van een proces.
120.000 tot 170.000 Nederlanders zijn gevangen gezet. Naast de kopstukken van de NSB en andere oorlogsmisdadigers zaten duizenden onschuldig vast, door persoonlijke, rancuneuze aantijgingen. Naar schatting meer dan duizend mensen, inclusief baby’s en bejaarden, overleefden de interneringskampen in Nederland niet, door mishandeling, gebrek aan hygiëne en medische zorg. Het verhaal van Jan Meijaard geeft deze tragische ontwikkeling na de bevrijding een persoonlijk gezicht.
In 1991 was de oud-commissionair in groenten en fruit overleden. Zijn dochter, Hannelore, heeft geprobeerd op basis van haar herinneringen en persoonlijke stukken de geschiedenis te reconstrueren. De schrijvers Jan J.B. Kuipers en Gert P. Kuipers hebben nader onderzoek verricht, waardoor een uiterst leesbaar en handzaam boekje is ontstaan om deze zwarte bladzijden in de Nederlandse geschiedenis voor het voetlicht te brengen.
Het is een eerlijk boek: er wordt vermeld dat Meijaard inderdaad groenten aan de Duitsers heeft geleverd, net zoals zoveel handelaren om de eindjes aan elkaar te knopen. Om politiek gaf hij verder niet. Zijn gezin zo goed en zo kwaad als het kan door de oorlog helpen, dat was zijn missie. Daarnaast bleek hij ook voedsel aan de Weermacht te hebben onttrokken om zo honderden gezinnen in het westen tijdens de Hongerwinter van eten te helpen voorzien.
Jaloezie
Hoe heeft het dan toch zo uit de hand kunnen lopen? De heer Van Boven uit Roosendaal, een getuige uit die tijd: ‘Meijaard is een rechtvaardig en behulpzaam mensch, die zich voor en tijdens de bezetting steeds tegen het Nationaal Socialisme heeft uitgesproken. Doordat zijn vrouw van Duitsche afkomst is, is de familie Meijaard volgens de meening van ondergeteekende verguisd en vertrapt geworden. […]”
Een belangrijke rol moet ambtenaar Joosse hebben gespeeld. “Persoonlijke antipathieën worden vertaald in puur politieke termen en uiteindelijk uitgespeeld over de loop van het geweer. Meijaard, een zowel naïeve als slimme zakenman die – zoals honderdduizenden landgenoten – meent in oorlogstijd apolitiek te kunnen opereren en goede betrekkingen te kunnen onderhouden met alle partijen, en die bovendien getrouwd is met een Duitse vrouw, staat tegenover de fel orangistische belastingambtenaar Joosse, wiens afkeer zijn integriteit uiteindelijk overwint en die valse beschuldigingen zal uiten, passend in het patroon van roddel en hearsay dat na de bevrijding een grote smet werpt op de Bijzondere Rechtspleging.”
Welke vreemde vormen die roddel en achterklap kunnen aannemen blijkt wel uit het verhaal rond de Vlaamse kunstschilder Alphons van Dijck (1894-1979). Ook hem worden pro-Duitse sympathieën aangewreven. “Hannelore: Juist om zijn joodse vrouw te redden van deportatie had Van Dijck een schilderijtje gemaakt voor een of andere hoge Duitse officier.” De vrouw van de schilder overleefde als enige de oorlog.
Als ‘vrije jongen’ rondrijden op een Harley Davidson in een conservatief Zeeuws dorpje en een ‘exotische’ vrouw uit Duitsland huwen kan je kennelijk duur komen te staan. Het moet Joosse volgens Hannelore een doorn in het oog zijn geweest. Is het welbekende uitsteken boven het maaiveld wel zo’n onschuldige Nederlandse onhebbelijkheid? Kan het je hier in slechte tijden echt de kop kosten?
Het juiste Nederland
In de loop der tijd komt steeds meer openlijke informatie over de oorlog beschikbaar, niet langer weggemoffeld of tussen neus en lippen vermeld waar het gaat om de omstreden kanten van Nederland voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Interessant in dit boek is om te lezen hoe de Nederlandse regering in de jaren dertig werklozen het liefste naar het Nationaal-Socialistische Duitsland zag vertrekken. “Minister Romme gebiedt de gemeentebesturen zelfs, dat bij weigering om naar Duitsland af te reizen de steun van betrokkenen dient te worden ingehouden.”
En ook de internering van alles wat Duits is tijdens de door de Nederlandse regering uitgeroepen Staat van Beleg is opmerkelijk, nu ook gevluchte joden uit Duitsland in fort Ellewoutsdijk gevangen werden genomen.
Het zijn feiten die ik allemaal niet heb geleerd tijdens mijn VWO eindexamen in 1990-1991, waarbij iedereen de ‘Studiegids voor het centraal schriftelijk eindexamen geschiedenis en staatsinrichting’ moest bestuderen. Het ‘vlammend protest’ van Wilhelmina tegen de Duitse inval kan ik mij nog wel herinneren, maar niet meer de afkortingen RVV, LKP, OD en BS. Het was wel heel belangrijk om te weten toentertijd.
Roddel en achterklap, en tijdens de internering van Jan Meijaard nog even het wegroven van piano, boeken en schilderijen door de OD, en de hypocrisie, toen, en nog tot in de jaren negentig, als VWO-leerlingen zich buigen over de oorlogsgeschiedenis vol heldhaftigheid van het Koninkrijk der Nederlanden, het zijn geen Hollandse deugden om trots op te zijn.
De ‘oorlogsbus’
In het boek verwijst Hannelore meerdere malen naar huidige oorlogssituaties. “Ik wil gewoon – en niet alleen aan mijn kinderen – meegeven: zó kun je dat als kind ook meemaken, niet alleen in een dorpje in Afghanistan of waar dan ook, maar ook hier, gewoon in Nederland. In jouw huis, in jouw leven. Je kunt iets meemaken in je leven dat misschien geen trauma wordt, maar toch altijd weer terugkomt.”
Hiermee word ik mij ook bewust van de beangstigende kant van Hannelore’s verhaal. Het is niet alleen een beschrijving van een wantoestand in een veilig ver verleden. Na lezing herinnerde ik me een persoonlijk voorval uit mijn tienertijd. Ik kan me nog wel het grote blik vol suiker in de kast van mijn moeder voor de geest halen. Geboren in 1940 kan ze niet echt bewust de oorlog hebben meegemaakt, maar toch moet ze een zekere tic aan die tijd hebben overgehouden. De ‘oorlogsbus’ moest altijd vol zijn. Je wist immers maar nooit. En bij het uitbreken van de Eerste Golfoorlog verordonneerde zij mij om een aantal producten te kopen. Twee extra pakken suiker en vijf melk of zo, ik zou het boodschappenlijstje niet meer weten, maar het was aandoenlijk weinig. In alle kinderlijke onschuld vertelde ik in ieder geval tegen kennissen daar in de supermarkt dat het moest van mijn moeder voor een noodvoorraad. Zij werd maar wat boos toen ik haar dat vertelde. “Je vrienden kunnen in tijden van oorlog je vijand zijn!”
Toentertijd vond ik het een hilarisch voorval, maar met het klimmen der jaren, als in het leven blijkt dat vele wolven je zonder goede redenen willen verslinden, en blijkt dat ik niet de enige ben met die ervaring, wordt mij ook de ernstige kant van een -op het eerste gezicht- overdreven reactie gewaar.
—-
‘Hannelore, kind van een Duitse moeder in oorlogstijd, 1940-1947’, Jan J.B. Kuipers en Gert P. Kuipers, Uitgeverij Den Boer | De Ruiter, 81 p., ISBN/EAN 978-90-79875-13-9, prijs: 12,50 euro.
Prachtige goed doortimmerde recensie met het accent op, waar het om gaat.
Het menselijk tekort, dat ons uiteindelijk allemaal de das zal omdoen?